Józef Rotblat, z urodzenia warszawiak (1908), Polak żydowskiego pochodzenia, był w latach 30. wyróżniającym się fizykiem młodego pokolenia. – Pod koniec 1938 roku, eksperymentując z uranem, zaobserwowałem, że w procesie rozszczepienia emitowane są neutrony - wspominał ten okres po latach. – Z tego odkrycia w łatwy sposób dało się wywnioskować, iż możliwym jest wywołanie reakcji łańcuchowej, w trakcie której uwolniona zostałaby ogromna energia, a rezultatem mogłaby być eksplozja o bezprecedensowej sile. Wielu naukowców, w różnych państwach, doszło w owym czasie do podobnych wniosków wykonując tego typu doświadczenia.
W moim przypadku pierwszym odruchem było odsunięcie tych myśli od siebie, tak jak wypiera się objawy śmiertelnej choroby w nadziei, że ona nie zaatakuje – pisał o swoich wątpliwościach natury moralnej, dotyczących badań prowadzących do rozwoju broni masowej zagłady. – Ale strach pozostaje, a ja bałem się, że ktoś inny zrealizuje ten pomysł. (…) Tym kimś byli niemieccy naukowcy. Nie miałem wątpliwości, że naziści nie zawahają się wykorzystać nawet najbardziej nieludzkiej broni, jeśli tylko mogłaby ona zapewnić im światową dominację.
Wojnę przeżył w Anglii, jako młody naukowiec, świetny fizyk, współpracownik noblisty, Jamesa Chadwicka. Był jedynym uczonym pracującym przy Projekcie Manhattan, który odmówił przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego lub amerykańskiego. Był też pierwszą osobą w historii, która porzuciła pracę nad bombą atomową ze względów moralnych, gdy stało się jasne, że hitlerowskie Niemcy swojej bomby nie zbudują.
– Praca przy Projekcie Manhattan była traumatycznym przeżyciem. Nie każdemu jest dane uczestniczyć w narodzinach nowej epoki. Bywa że tego typu doświadczenie może odmienić czyjeś życie i tak było w moim przypadku. – wspominał. Po wojnie zmienił więc trajektorię zawodową i postanowił wykorzystać promieniowanie w medycynie, będąc jednym z pionierów badań w tym obszarze. Zamieszkał w Londynie, gdzie do emerytury pracował w Szpitalu św. Bartłomieja.
W 1955 roku stał się jednym z jedenastu sygnatariuszy Manifestu Russella-Einsteina, w którym najwybitniejsi przedstawiciele światowej nauki wzywali liderów politycznych do pokojowego wykorzystania osiągnięć współczesnej techniki. Dwa lata później współzałożył ruch Pugwash, którego pracami kierował przez lata. Od 1957 roku Pugwash organizował coroczne spotkania najwybitniejszych naukowców oraz polityków z obu stron żelaznej kurtyny, co pomagało budować zaufanie pomiędzy obiema stronami oraz łagodziło zimnowojenne napięcia polityczne. W 1995 roku Józef Rotblat wraz z ruchem Pugwash otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla, „za wysiłki zmierzające do zmniejszenia roli, jaką broń nuklearna odgrywa w polityce międzynarodowej”. Pierwszy raz norweski komitet podzielił nagrodę między organizację i indywidualnego człowieka. Do końca życia (2005) walczył o swoje ideały.
Zdjęcia: Pugwash